Пользователи
Зарег. на сайте
Всего: 902
Новых за месяц: 0
Новых за неделю: 0
Новых вчера: 0
Новых сегодня: 0
Из них
Администраторов: 2
Модераторов: 1
Проверенных: 5
Обычных пользователей: 894
Из них
Парней: 872
Девушек: 30
|
Главная » 2012 » Май » 27 » Г1алг1ай йоазув хьахилара наькъаш
23:48 Г1алг1ай йоазув хьахилара наькъаш |
Г1алг1ай йоазув
Г1алг1ай меттала йоазув дацар аьнна, вай мотт кега ца луш, цхьацца керда хьагучадувлача х1амашта ц1ераш техкарца дег1а ихаб, цхьацца фаьлгаш, сакъердаме дувцараш, кицаш, ховли-довзалеш дувцарца. 1арбий, гуржий, латиний, эрсий меттала йоазош хиннад вай, цхьацца деша, язде ховча наха шоайла д1а-хьа леладеш. Из а кхы 1аьдало ч1оаг1даь х1ама хиннадац.
18 – 19 б1аьшере 1арбий йоазонца яздеш а, цунца вайна абат оттаде безам болаш къахьегаш а хиннаб цхьабола йоазув-мотт хов нах.
Юххера а 1902 шера, Джабаг1а Ийже Висан-гире оттадаь хиннад, 1арбий йоазон лард а йолаш, г1алг1ай абат. Цун вошас Махьмада а кхелла хиннад, латиний абата лард а йолаш, г1алг1ашта йоазув. Х1аьта 1908 шера Джаг1а Ийже Махьмада арахийцад, г1алг1ашта а нохчашта а лаьрх1а, «Ингуше-Чеченская азбука» яха абат. Арахийца хиннад боарам болаш, цу хана наггахьа мара нийслуш хиннадац цу тайпара абаташ. Боадонгара сердалонга бовла г1ерташ, дилла халоно букъ хьал ца берзабайташ къахьийгача г1алг1ашта х1аьта а.
1909 - 1915 шерашка г1алг1ай абат оттадаь хиннад эрсий графиках, г1алг1ай фольклоран а исторен а тохкама 1илманхочо, Горепекин Ивана Фомас (Фома Иванович Горепекин). Ше оттадаьча г1алг1ай йоазонца дукха багахбуцам д1аязбяь хиннаб цо. Из эрсе хиннав. Дукхача шерашка г1алг1ашта юкъе а ваьха, цу г1улакха шаьрра г1алг1ай мотт 1омабаь хиннаб цо. Вай уйла йича, ч1оаг1а къа да цо хьийгар, эрсе волашше г1алг1ай мотт 1омабаь хиннаб-кх цо. 1922 шера Ивана Фомас оттадаь абат лоамарой Республикан паччахьалкхено, арахеца мара ца дезаш, т1аийца хиннад. Бакъда, к1алхарча партийнии советии органаш, цох бала пайда бац, эшаш дац из, аьнна, юхадаьккхад.
1920 – шера халкъан образовани отделаца, г1алг1ай ревкома амар а хинна, 11- июле комисси в1ашаг1ъеллай, г1алг1ай абат хьакхолла лаьрх1а. Цу комиссе къахьийга баьча балхаца г1алг1ай алапата проект оттаяьй латиний графика лард а йолаш, болх болабаьб грамматиканеи дошлоргаи материал кийчъера. Цу хаттарах лаьца дукха кхетачеш д1акхихьай филолагашцеи 1илман говзанчашцеи. Хьежа, мах бича, ши проект хьакъоастаяь хиннай царех. Хьалхарча проектах кхоачам хийттабац, оазий й1оахал, лоацал хьахазар а иштта кхыча бахьанашца а. Д1ахо Малсаг-наькъан Кураза 3орбика кулгалдеш йолча комиссе проект т1аийцай. Комиссе баьча балхах, юххера а гучадаьннад хьалхара абат, «Наьна мотт» яхаш ц1и а йолаш.
Цул т1ехьаг1а мехка газет дара къахьега болабеннаб вай 1илманхой. Г1улакх в1ашт1ехьа а даьнна, «Сердало» яхаш газета арадаьннад. Цун хьалхара номер араяьннай буро т1а 1-мае 1923 шера. Из хьалхара номер арайоалача дийнахьа, цох боккха кхаа хинна, Буро т1а кхо б1аь совг1а саг ваха хиннав Наьсарера. Из йоазув хьакхоллара ди г1алг1ашта массаза а лоарх1аме хиннад.
1938 шера эрсий графикан т1а а тайжа, юха а г1алг1ай абат в1ашаг1деллад Мальсаг-наькъан Кураза 3орбика. Цу юкъе дахад цо хьадаь керда шийтта алап: Аь, Г1, Кх, Къ, KI, П1, TI, Хь, XI, Ц1, Ч1, Яь.
Г1алг1ай алапата дерригаш шовзткъеи ялх алап да. Цу хана ден хьадоаг1аш да вай йоазув, кхы хувца ца луш.
Вай «Сердало» газета шин-кхаь тайпара ц1ераш техка хиннай: уж массаяраш мегаргьйолаш хиттий, х1аьта а Кураза 3орбика, массе хана б1аь шерашка боадонгара сердалонга дала г1ерташ къахьийга да вай къам, вайна сердало ч1оаг1а эшаш я, цудухьа «Сердало» аьнна ц1и тулларгья вай цох, аьнна, массабаргаш раьза а хинна, из ц1и тилай.
Газета бехктокхаме секретарь хиннав т1ех лоарх1аме вола г1алг1ай 1илманхо Бек-наькъан Дордаг1а Тембот. Наьна меттагахьа ч1оаг1а говзал, хьисап долаш саг хиннав из. Юххьенца деррига къа ше хьега дезаш хиннад цун. Бакъда, цо из болх, 61а ца къожабеш, цох ч1оаг1а доккхал деш хьабеш хиннаб. Цу вай газетах лаьца Дордаг1а Тембота «Сердало» аьнна стихотворении язъяьй.
Сердало
Дахалда вайна сердало!-
Вай культуран чарх
Камаьршача 1аьдало
Вайна байта малх.
Зоврбика т1ехк я хьо,
Тембота дулх да хьо,
Ткъамаш д1аьха да хьа,
Б1аргаш сийрда да хьа.
Хиланза хьалдаь, дале хьалкхийна,
Зовне екача назмех чуийна,
Вай лоаман тархаш, Сомйоахаш доаг1а
Хьо, заман тур, культуран д1оаг1а.
Г1алг1ай йоазув кхолларо дукха вай кагий нах дешара т1ахьийхаб. Массанена а дагадаьллар хиннад «Дешар сердало – цадешар боадо» яха керда даьнна кица. Цу хана гIалг1ай йоазонхоша ч1оаг1а къахьегаш хиннад дукха кердадараш а наха пайда хургбола вай къамах дола х1амаш яздеш а. Шоаша язъеш йолча произведенешта кепатохийта из цхьа газет мара кхы моттиг хиннаяц. Иштта дег1ааха болабеннад Г1алг1ай йоазон мотт.
Илез Матиев!
|
|
Просмотров: 2839 |
Добавил: Хьарпхо
| Рейтинг: 0.0/0 |
|
|
